Discriminatie op de werkvloer; hoe herken je het? En wat doe je er aan?

Discriminatie is het maken van verboden of ongeoorloofd onderscheid tussen medewerkers. Discriminatie op het werk kan op verschillende momenten plaatsvinden: tijdens het solliciteren, bij eventuele promoties, bij ontslagrondes, bij het vaststellen van beloning/salaris, of tijdens het werk zelf. Op het werk kan een bepaalde medewerker onterecht anders behandeld worden door een leidinggevende of collega’s. Maar ook klanten of bezoekers kunnen discrimineren. Bijvoorbeeld op basis van leeftijd, geslacht, seksuele geaardheid, handicap, afkomst of geloofsovertuiging. Volgens de wet is discriminatie verboden, of het nu per ongeluk gebeurt of niet. De gevolgen kunnen namelijk best ernstig zijn als iemand bijvoorbeeld structureel slechte beoordelingen krijgt, promoties misloopt of een lager salaris krijgt. Het is dus belangrijk dat je als leidinggevende bewust iedereen gelijk behandelt en discriminatie herkent en aanpakt.

Het is niet altijd makkelijk om discriminatie te herkennen. Want het gebeurt niet altijd bewust en direct, maar ook indirect. Bij indirecte discriminatie gaat het om handelingen of procedures die normaal lijken, maar waar toch bepaalde groepen of een persoon onterecht door worden uitgesloten. Als bijvoorbeeld een werkgever eisen formuleert voor een vacature die niet echt nodig zijn voor het uitvoeren van die functie, heet dit indirecte discriminatie. De werkgever benadeelt en sluit daarmee bepaalde groepen uit.

Bij directe discriminatie kun je denken aan een werkgever die liever geen vrouwen in dienst heeft, dat niet uitspreekt, maar ze gewoon niet aanneemt. Ook al kwalificeren ze duidelijk beter voor een bepaalde functie dan mannelijke kandidaten. Dit soort dingen kunnen ook voorkomen op basis van huidskleur, seksuele geaardheid of een ander onterecht onderscheid dat gemaakt wordt.

Discriminatie komt vaker voor dan we denken omdat het meestal onbewust is en zichzelf in stand houdt. Vrijwel ieder mens gaat uit van bepaalde stereotypen zoals “mannen zijn betere leidinggevenden dan vrouwen” of “een millennial is veeleisend” die lang niet altijd kloppen. We zijn alleen zo geprogrammeerd dat we vervolgens kijken naar situaties die ons stereotype bevestigen. Situaties waarin het stereotype niet klopt, bestempelen we als toeval. Ook gedragen we ons anders naar de gediscrimineerde groep, waardoor het verwachtte gedrag van iemand uitgelokt (“zie je nou wel…”). Dit gebeurt meestal niet omdat die persoon bij een bepaalde groep hoort, maar omdat die reageert op de situatie zelf (self fulfilling prophecy = een voorspelling die je maakt leidt (in)direct tot het uitkomen van de voorspelde uitkomst doordat het gedrag oproept dat overeenkomt met je verwachtingen).

Het kan ook voorkomen dat iemand zich gediscrimineerd voelt, terwijl de ander dat niet zo (bewust) bedoelt. Want wat voor de één een onschuldig grapje is, kan voor de ander als discriminatie of pesten worden gezien. Heb hier als leidinggevende altijd aandacht voor en neem signalen hierover serieus. Wanneer mensen het gevoel hebben niet gelijkwaardig behandeld te worden, ervaren zij dit als onrechtvaardig. En dat levert veel frustratie en stress op. Ook kan discriminatie invloed hebben op de motivatie, het vertrouwen en de (on)zekerheid van medewerkers. Dit beïnvloed de inzetbaarheid en vergroot de kans op (psychisch) verzuim.

Discriminatie voorkomen begint met het geven van het goede voorbeeld: zorg dat je medewerkers gelijkwaardig behandelt en laat het team weten dat je discriminatie (en ander ongewenst gedrag) niet accepteert. Daarnaast is het belangrijk om je ogen open te houden voor tekenen van discriminatie. Signaleer je dit of komt er een medewerker naar je toe klachten over discriminatie? Neem dit dan serieus en maak het bespreekbaar Het buitensluiten van een collega tijdens de lunch of op andere evenementen is een vrij herkenbaar signaal van discriminatie onder collega’s. Maar blijf ook alert op uitspraken over bijvoorbeeld iemands geaardheid of huidskleur. Soms lijkt het grappig, maar het kan voor iemand een reden zijn om thuis te blijven.

Naast voorbeeldgedrag is het belangrijk om discriminatie onder de aandacht te brengen. Ga met je team in gesprek over wat het is, de gedragscode binnen de organisatie, hoe je discriminatie herkent en wat de effecten hiervan kunnen zijn. Verwijs als het nodig is medewerkers naar de vertrouwenspersoon. Daar kunnen ze vertrouwelijk praten over dit soort situaties. Waarschijnlijk heeft jouw organisatie ook een procedure om meldingen over ongewenst gedrag te kunnen melden. Wanneer er meldingen gemaakt worden, kan een organisatie een analyse maken van waar en wanneer dit gedrag voorkomt. Zij kan dan gericht actie ondernemen om dit soort gedrag in de toekomst te voorkomen (preventie).

Wil jij weten of er sprake is van discriminatie in jouw team, dan kun je een paar stappen nemen om daar achter te komen. Voer bijvoorbeeld het goede gesprek met een medewerker en/of het team (eventueel met een onafhankelijke trainer/coach die de sessie begeleidt). Een andere mogelijkheid is een vertrouwelijke vragenlijst te laten invullen en het afnemen van een aanvullende interviews met een arbeids- en organisatiedeskundige die discriminatie als één van de arbeidsrisico’s van psychosociale arbeidsbelasting in kaart brengt. De A&O deskundige kan dit gebruiken voor de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) en ondersteuning bieden om een plan van aanpak te maken om discriminatie te voorkomen.

In de Grondwet staat in artikel 1 dat discriminatie verboden is en dit komt op meer plekken in de Nederlandse wetgeving terug. In de Arbowet is discriminatie genoemd als een van de vormen van psychosociale arbeidsbelasting (PSA). De werkgever is wettelijk verplicht de risico’s hierop aan te pakken en beleid te voeren om medewerkers hiertegen te beschermen. PSA kan werkstress veroorzaken met als gevolg verzuim of arbeidsongeschiktheid.

Het verbod op discriminatie wordt verder uitgewerkt in verschillende andere wetten, onder andere in de Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) en in het Wetboek van strafrecht. Twijfel je of iets valt onder discriminatie? Neem dan contact op met Juridische Zaken, HR of de vertrouwenspersoon binnen jouw organisatie. Zij kunnen je hier als het goed is mee verder helpen.