Pesten op de werkvloer: ongewenst en letterlijk ziekmakend gedrag

Volgens onderzoek van TNO heeft 5,3% van alle werknemers in Nederland in 2023 te maken met pesten op het werk. Pesten kan leiden tot ernstige gezondheidsklachten en is letterlijk ziekmakend. Slachtoffers van dit soort ongewenst gedrag nemen gemiddeld 7 extra verzuimdagen per jaar op. Dat kost werkgevers in Nederland gezamenlijk zo’n 900 miljoen euro volgens TNO.

Pesten is iets anders dan plagen, al is de grens niet altijd duidelijk. Plagen is goedaardig, gebeurt af en toe en gaat over en weer tussen 2 personen. Pesten is structureel of herhaald negatief gedrag, waar iemand zich niet tegen kan verweren. Het is dus geen incident of conflict. Er is sprake van ongelijkwaardigheid, de pester is de meerdere. Soms letterlijk, want pesten gebeurt ook door leidinggevenden. Pestgedrag is meestal gericht tegen één persoon en gebeurt door één of meerdere personen.

Pestgedrag komt in allerlei vormen voor. Het kan gaan om fysiek of psychisch lastig vallen, maar ook om digitaal pesten. Het kan direct gericht zijn op de persoon, maar ook achter zijn rug om. Voorbeelden van pestgedrag door collega’s en leidinggevenden zijn:

• Organisatorisch: zinloze taken, te veel/zwaar/moeilijk werk, opzettelijk verkeerde beoordelingen
• Sociale isolatie: buitensluiten, negeren en achterhouden van belangrijke informatie
• Inbreuk op privacy: belachelijk maken, nadoen, kleineren, grapjes over het privé leven
• Agressief gedrag: schreeuwen, vloeken, intimidatie, fysieke agressie
• Achter de rug om: roddelen, leugens verspreiden, valse geruchten

Er zijn verschillende factoren die het risico op pesten vergroten. Belangrijke processen zijn groepsvorming of competitie om taken/functies/privileges. Deze kunnen we onder verdelen in:

• Risicofactoren van de pester: o.a. bedreiging van positie, beperkte sociale vaardigheden, persoonlijke problemen
• Risicofactoren van de gepeste: afwijken van de groepsnorm, de groep ontwijken, beperkte sociale vaardigheden, prestatiegericht zijn
• Risicofactoren van de organisatie: te hoge/lage werkdruk, rolonduidelijkheid, agressie door externen, sterke hiërarchie en bureaucratie, makkelijke dominantie, gebrekkige communicatie, wisselingen in het management

In veel organisaties heerst er een taboe op pesten waardoor slachtoffers het niet bespreekbaar durven maken. Zij leggen de schuld bij zichzelf en schamen zich vaak omdat ze de ‘voetveeg’ zijn. Ook nemen de meeste collega’s het niet op voor een gepeste medewerker. Juist daarom is het belangrijk om het zo snel mogelijk te signaleren, want de impact van pesten is enorm.

In eerste instantie verliezen medewerkers vaak het plezier in het werk, functioneren slechter en kunnen te maken krijgen met psychische problemen. Mensen die gepest worden houden vaak hun leven lang last van de gevolgen. Klachten die zij kunnen hebben zijn:

• Negatieve emoties zoals angst, depressiviteit, woede en verdriet
• Gebrek aan zelfvertrouwen, onzekerheid, minderwaardigheidsgevoel
• Stress reacties, zowel lichamelijk (hoofdpijn, buikpijn, hartkloppingen, hoge bloeddruk) als cognitief (gebrek aan concentratie, geheugenverlies)
• Verminderde motivatie, betrokkenheid en productiviteit
• Verzuim of verloop
• Psychische problemen, psychische stoornissen en zelfs suïcidale neigingen.

Hoe kun je merken of er sprake is van pestgedrag?

• Medewerker is niet bij sociale activiteiten, zondert zich af, vertoont vermijdingsgedrag
• Slechtere kwaliteit van het werk, ook het team kan slechter presteren
• Groepsvorming, samenklitten van medewerkers
• Veel geroddel, buitensluiten en negeren.

Iemand die niet lekker in zijn vel zit, functioneert niet optimaal. Logisch dat wanneer iemand die op zijn werk gepest wordt, moeite heeft om zijn werk te doen of überhaupt aan het werk te blijven. Afhankelijk van de ernst en de duur van het pestgedrag en de klachten die iemand daardoor heeft, is de inzetbaarheid ook minder. Uit cijfers van TNO blijkt dat medewerkers die gepest worden, twee keer zo veel kans op een burn-out hebben dan medewerkers die alleen werkdruk ervaren.

Daarnaast is er bij pesten ook een minder goede werksfeer in het team, waardoor ook collega’s minder gemotiveerd, betrokken of productief kunnen zijn. Het is ook nadelig voor het imago van de organisatie.

Volgens de Wegwijzer Pesten van TNO is bewezen dat duidelijkheid over welk gedrag onacceptabel is en een zero tolerance-beleid preventief werken. Creëer daarom een veilige werksfeer waarbij je onderlinge relaties in het team bespreekbaar maakt.

Je kunt daar deze powerpointpresentatie van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid bij gebruiken.

Maak afspraken met het team wat gewenst gedrag is, wat jullie normen en waarden zijn, wat de grens naar ongewenst gedrag is en hoe jullie elkaar hierop aanspreken. Geef ook aan dat medewerkers bij ongewenst gedrag altijd contact op kunnen nemen met de vertrouwenspersoon. Zo durven medewerkers ook eerder pestgedrag te bespreken en kan er iets aan gedaan worden.

Als je als leidinggevende zelf het goede voorbeeld geeft, inspireer je anderen en geef je de ruimte om pesten bespreekbaar te maken. Door pestgedrag te benoemen, je medewerkers en je collega-leidinggevenden erop aan te spreken en er consequent tegen op te treden, laat je zien dat pestgedrag onacceptabel is. Als een gepeste medewerker ziet dat jij ongewenst gedrag niet accepteert, zal hij eerder naar je toe komen om hulp. Je kunt dan voorkomen dat de medewerker geen uitweg meer ziet en zich ziekmeldt of erger, zichzelf iets aandoet. Ga in gesprek met de gepeste medewerker, steun hem of haar en vraag of de medewerker behoefte heeft aan een gesprek met een vertrouwenspersoon, bedrijfsarts, praktijkondersteuner bedrijfsarts (POB) of bedrijfsmaatschappelijk werker.

Spreek daarnaast ook de pester(s) aan op hun gedrag. Benoem hierbij de feiten en luister naar de reactie. Maak concrete afspraken en leg die vast. Wanneer men zich er niet aan houdt, kom je terug op de afspraken. Daarnaast zijn er wellicht al sancties voor de pester volgens het pestprotocol of de gedragscode van de organisatie.

De Arbowet verplicht werkgevers voor een veilige werkplek te zorgen, ook in sociaal opzicht. Je organisatie moet beleid hebben om blootstelling aan psychosociale arbeidsbelasting (PSA), waar pesten onder valt, te voorkomen. Ook al wordt er nu niet gepest in de organisatie (of denk je dat), pesten en ander ongewenst gedrag is altijd een risico als er mensen samenwerken. Als bedrijf kun je een anti-pestprotocol of een gedragscode opstellen, waarin je beschrijft hoe je wilt dat medewerkers zich gedragen. Ook het aanstellen van een vertrouwenspersoon en een klachtencommissie helpen bij de aanpak van pestgedrag. Je kan ook een arbeids- en organisatiedeskundige (A&O deskundige) inschakelen die je hiermee kan ondersteunen.